فرش و از آن جمله فرش دستبافت کالایی مصرفی و سرمایه ای است که در عین حال جنبه های هنری و زیبایی شناسانه را نیز به همرا دارد. با توجه به همین گوناگنی وجوه و ایفای نقش در تجارت جهانی است که کشورهای مختلفی به تولید و عرضه فرش روی آورده اند تا ضمن اشتغال زایی و پدید آوردن فرصتهای شغلی در داخل کشور، به تصاحب بازارهای بدون مرزی نیز مشغول شوند.
بی گمان بدون شناخت نیازها و سلیقه مخاطبان، عرضه هیچ کالایی با توفیق همراه نخواهد بود و فرش از این قاعده مستثنی نیست.با توجه به این مطلب که فرشها برحسب تصادف و به صورت تصادفی مورد پسند و توجه مصرف کننده قرار نمیگیرندو هر فردی قبل از انتخاب فرش مناسب برای ساختمان مسکونی و تجاری خود به جمع آوری اطلاعاتی در راستای طرح و نقش، نوع رنگبندی، اندازه متناسب با محیط خود، قیمت و …. میپردازد. و چون این فرشها و قالیچه ها بویژه دستباف آن سرمایه قابل توجهی را تشکیل میدهند باید در نگهداری این زیرانداز با ارزش کوشا بود.
طرح و نقش
اغلب کارشناسان جنبه هنری فرش را مدیون طرح و نقش میدانند که بر خواسته از فرهنگ قومی و هویت ملی بواسطه ذهن خلاق هنرمندان میباشد. این اصل در فرش دستبافت مهمتر بوده و بیشتر به چشم میخورد.
طرح و نقش پشتوانه فرهنگی و هویتی فرش دستبافت را با خود به همراه دارد. البته باید خاطر نشان شد که امروزه به علت طراحی فرش ماشینی توسط فارغ التحصیلان و همچنین طراحان خبره فرش دستبافت دارای طرح و نقش قوی و نسبتا اصیل و همانند فرش دستبافت با پشتوانه فرهنگی و هویتی میباشند. پس میتوان اینگونه بیان نمود که مبحث طرح و نقش را میتوان در دو گونه فرش دستبافت و ماشینی به صورت یکسان و یکسو مطرح کرد.
داشتن پشتوانه فرهنگی ملی و منطقه ای طرحهای فرش ایران، ویژگی ممتازی است که فرش ایران را نسبت به انواع مشابه خارجی و کشورهای رقیب دارد. بطوری که اغلب این کشورها بدون داشتن بار فرهنگی و مبانی نظری طرحهای ایرانی را ناآگاهانه تقلید نموده و به رقیبان سرسختی برای فرش ایران تبدیل شده اند. لذا هنرمندان و کارشناسان ما باید با بازارهای هدف، اصالت و غنای هویتی طرحهای فرش ایرانی را متذکر شوند.
تنوع و گونه گونی طرحهای فرش ایرانی بالاخص فرش دستبافت به اندازه ایست که برخی از صاحبنظران انتظار تنوع این طرحها را به اندازه بافندگان آنها دارند. در واقع طرح و نقش فرش دستبافت چون ریشه در فرهنگ و باورهای مردمی دارد که بستر و زمینه تولید فرش را در منطقه خویش تشکیل میدهند و این فرهنگ هموارخ در حال بارور شدن و زایش است، پس با تغییر و تکامل خود باعث میشود که طرح و نقش با گذر زمان گونه های جدیدی از خود را به نمایش بگذارد.
یاد آوری این نکته ضروریست که در مسیر تکامل نقوش و طرحهای فرش عواملی هستند که باعث رونق و شکوفایی برخب از طرحها و یا باعث رکود و انزوای گونه ای دیگر میشوند.
تحولات مکاتب هنری و فاکتورهای زیبایی شناسب و سلایق شخصی و حتی تاثیرات شهرسازی مدرن باعث تحول و دگرگونی مشهودی در طرحهای فرش ایرانی شده اند. بطوریکه باید اینچنین بیان نمود در مقطعی خریداران به یک گونه از طرح خاص روی آورده و باعث رونق این گروه از طرحها شده اند و بعضا عدم رغبت خریداران به گونه های خاص با رکود و حتی فراموشی برخی دیگر از گونه های طراحی فرش گشته است. علاوه بر تاثیر بازار بر فراز و فرود طرحهای فرش، برخی عوامل درونی نیز در این امر تاثیر دارند. بطوریکه گاهی اتفاق می افتد طرحی خاص علیرغم اقبال مخاطبان، جامعه و بازار و یا وجود داشتن اصالت و پشتوانه فرهنگی و قومی، تغییر شیوه های زندگی گروه بافندگان این طرح خاص و کنار گذاشتن قالیبافی و یا روی آوردن به بافت فرشها و طرحهای سفارشی بتدریج دچار رکود و نهایتا فراموشی میشوند. مانند اغلب فرشهای ایلی و عشایری با وجود نزدیک بودن به طرحهای مدرن امروزی و مورد مناسبی برا ساختمانهای مسکونی حاضر، بنا به دلایل اشاره شده تعداد معدودی هز آنها در کلکسیونها و موزه ها یافت میشود.
اشاره ای کلی به طرح شکسته و طرح گردان
طرح فرشها را میتوان در دو ساختار کلی معرفی نمود. ادواردز تاجر و علاقه مند به فرش ایرانی، در اواسط قرن بیستم در کتابی که براساس سفرهای متعدد به نقاط دور افتاده و دست اندرکار فرش تالیف نموده است، ایران را زادگاه تولید قالی معرفی کرده است. وی این هنر را نتیجه موهبت خدادادی و بصیرت و ادراک خاصی میداند که هنرمند ایرانی ازآن بهره میبرد.
سیسیل ادواردز طرحهای قالی ایرانی را در ۲سبک معرفی میکند.
۱. طرحهایی که از خطوط مستقیم تشکیل شده ( طرح شکسته) شامل۳ خط افقی، عمودی، مورب و ۴۵درجه
۲. طرحهایی که از خطوط منحنی تشکیل شده ( طرح گردان)، در حاشیه ها از خط مستقیم استفاده شده است.
این دو سبک با انواع دوگانه اصلی بافته های ایرانی منطبق میشوند، بافته های روستایی و عشایری که معمولا از خطوط مستقیم تشکیل شده و بافته های شهری یا کارگاهی که در آن از خطوط منحنی بهره گرفته شده است.
ادواردز این محقق انگلیسی علت رونق طرحهای شکسته را در جوامع روستایی و عشایری چنین بیان میکند: طرحهای شکسته را میتوان بدون طرح و نقشه اولیه بافت و بافت آنها ملزم داشتن استادی و مهارت زیاد نیست و تهیه نقشه ضرورتی ندارد. از طرفی دیگر بافت طرحهای منحنی و گردان در محیطهای شهری نتیجه و۹ود طراحان ماهر و بافندگان زبر دست میباشد.
(برگرفته از کتاب قالی ایران نوشته سیسیل ادواردز).
بعد از توضیحات اجمالی که در رابطه با طرح شکسته و گردان داده شد میتوان انواع طرحها و نقشه هایی که زیر مجموعه این دو گروه هستن معرفی نمود. که در این راستا شرکت سهامی فرش ایران با انجام کارهای تالیفی و پژوهشی اقدام به طبقه بندی طرحها و نقوش فرش ایران نموده است.
طبقه بندی طرحهای فرش به ۱۹ گروه اصلی براساس ساختار طراحی و شاخه های متعدد برای هر گروه تقسیم شده اند. که در ادامه برای آشنایی بیشتر شما بزرگواران این طبقه بندی ۱۹گانه عینا از کتاب شاهکارهای فرش ایران شماره ۲ از مجموعه تالیفی شرکت به رسم امانت آورده میشود.
۱. طرحهای آثار باستانی و ابنیه اسلامی
برای ایجاد این طرحها از ساختمانه و کاشیکاریها و اشکال هندسی و تزیینی بناها الهام گرفته شده است.
۲. طرحهای شاه عباسی
اساس این طرح را گلهای طراحی شده خاصی تشکیل میدهند که بنام شاه عباسی مشهور شده است.
۳. طرحهای اسلیمی
شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگها تشکیل میدهد این شاخه ها تجرید یافته طرح درخت میباشد.
۴. طرح افشان
در طرحهای فرش معمولا کلیه اجزاء و اشکال بهم پیوسته و مرتبط هستند. قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن تحرک و ارتباط خود را قطع نساخته است. ولی طرح افشان باینصورت است که گل و برگها و شاخه ها بطور پراکنده و بدون پیوستگی با یکدیگر در متن فرش افشانده شده اند.
۵.طرح اقتباسی
بعضی از این طرحها به نقشه های محلی و بومی مناطق مرزی ایران شباهت دارند و گاه از مناطق سرحدی گذشته از کشورهای دور دست الهام میگیرند. اما اگر دقیقا بررسی کنیم در میابیم که بیشتر این طرحها دارای ریشه ایرانی هستند.
۶. طرح “بندی”
منظور از استعمال واژه بندی این است که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش، چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار گردد، چون این قطعات در مرحله تکرار بهم می پیوندد آنرا بندی یا واگیره مینامند.
۷. طرح بته ای
طرح بته ای تجرید یافته در خدمت درخت سرو است یعنی همان بته های سرکجی که به بته جقه شهرت یافته است.
۸. طرح درختی
با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگها تشکیل میدهند ولی در طرحهای درختی سعی شده است وجه تشابه زیاد با طبیعت حفظ گردد. طرحهای فرعی معروف درختی اینطور نامگذاری شده اند.
۹. طرح ترکمن
طرح فرشهای ترکمن از لحاظ شکل هندسب و شکستگی خطوط در ردیف طرحهای ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته میشود.
۱۰. طرح شکارگاه
مشخصاتی که در مورد طرحهای درختی ذکر شده در طرحهای شکارگاه نیز وجود دارد، منتهی در اغلب طرحهای شکارگاه، حیوانات وحشی در حال شکار نقش شده است.
۱۱. طرح قابی
این طرح از قابهای چندضلعی بوجود آمده است و از گروهای فرعی آن قابی اسلیمی، قاب قرآنی کرمان یا ستونی را میتوان نام برد.
۱۲. طرح گلفرنگ
طرح گلفرنگ ترکیبی است از طرحهای اصیل ایرانی با گلهای طبیعی، مخصوصا گل سرخ. در این نوع قالی از رنگهای تند و روشن مخصوصا رنگهای سرخ استفاده میشود.
۱۳. طرح گلدانی
در طرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه های مختلف بچشم میخورد. گاه یک گلدان بزرگ پراز گل تمام فرش را می پوشاند. گاه چند گلدان کوچک بطور متقارن در اطراف متن و یا بدنبال هم سرتاسر متن را فرا می گیرد.
۱۴. طرح ماهی درهم
این طرح در ردیف طرحهای بومی و ایلی است. بافت آن مانند سایر طرحهای هندسی ذهنی است و از روی نقشه بوجود نیامده است.
۱۵. طرح محرابی
طرح اصلی محرابی از طرح محراب یعنی جای نماز امام در مساجد الهام گرفته است و تزییناتی از قبیل قندیلها و ستونها و سرستونها و گل و برگها به آن اضافه شده است.
۱۶. طرح محرمات
طرح محرمات به طرحهایی در فرش اطلاق میگردد که قطعاتی از یک نقشه در طول تکرار میگردد و عرض فرش در متن به چند ردیف تقسیم میگردد. و هر ردیف آن از رنگ و طرح مشخص از ابتدا تا انتهای فرش ادامه پیدا میکند و بطور راهرو ترسیم میگردد. این طرح در بعضی از نقاط ایران بنام قلمدانی نیز مشهور است.
۱۷. طرح هندسی
در این طرح از انواع اشکال هندسی استفاده میشود. معمولا خطوط زاویه دار دارند و بطور شکسته ترسیم میشوند در حالی که در اغلب طرحهای ایران خطوط بطور دورانی و قوسی شکل حرکت مینمایند.
۱۸. طرحهای ایلی
این طرحها از قدیمی ترین و اصیل ترین طرحها در فرشبافی ایران بوده است و مخلوق ذهن قالیبافان بومی است. طبیعت و محیط زندگی آنها به ساده ترین وجهی در طرح این فرشها منعکس است.
۱۹. طرح تلفیقی
علاوه بر طرحهای نامبرده بالا که هر یک برای خود دارای نامهای مشخص و معین میباشند و تاریخچه قابل توجهی دارند و به مرور زمان طرحهای دیگری هم از ترکیب و یا تلفیق دو یا چند طرح بوجود آمده اند.
جمع بندی
همه موارد توضیح داده شده باعث سهولت در امر تصمیم گیری برای انتخاب فرش بر اساس طرح و نقش میباشد.
? اگر در فضای مورد نظر شما دیوار، کفپوش یا مبلمان طرح دار است شما باید خواهان فرشی با طرحهای خلوت باشید تا تعادل طرح و نقش در محیط فراهم شود. فرشهای روستایی و عشایری با ساختاری شکسته و هندسی و همچنین نزدیک بودن به طرحهای مدرن امروزی میتواند برای محیط شلوغ شما مورد پیشنهادی مناسبی باشد تا آن کشمکش و شلوغی حاصل از وسایل منزل با این انتخاب مناسب خنثی شده و تعادل ایجاد شود.
? اگر دیوار، کفپوش، مبلمان و دکوراسیون منزل شما بدون فرش، محیطی آرام داشته و خلوت از طرح بوده میتوانید از فرشهای با طرحهای ریز و شلوغ و گردان استفاده نمایید که به محل زندگی شما شادابی و سرزندگی لازم را هدیه کند.
?بزرگی و کوچکی فضای مورد نظر نیز در انتخاب شما موثر میباشد.
برای فضاهایی با وسعت کم طرح افشان مناسبتر است، ولی هرگز طرح خشتی را انتخاب نکنید چون فضای منزل شمارا کوچکتر نشان خواهد داد. همچنین باعث شلوغ و مبهم دیده شدن محیط زندگی شما میشود و این طرح خشتی متناسب با فضایی با وسعت بزرگ میباشد.
?قبل از خرید فرش به سنتی و یا مدرن بودن محیط خود توجه نمایید، اگر خانه شما حالت مدرن داشته و کف پوش پارکت دارد، طرحهای روستایی و عشایری بویژه گبه زیباتر میشود.اما برای فضای سنتی، طرحهای سنتی همچون لچک ترنج مناسبتر است.
?نکته:
گبه نوعي قالي است؛ يعني به غير از تاروپود، پرز هم دارد اما فرشفروشان موقع تقسيمبندي انواع قالي، گبه را به عنوان قالي حساب نميكنند و آن را يكي از انواع فرشها معرفي ميكنند؛ شايد چون ضخامت پرز و طول گره آن نسبت به پرز انواع قالي، بسيار كلفتتر و بلندتر است. گبه دستبافتي مخصوص عشاير بوده و البته امروز به شكل سفارشي در كارگاههاي قاليبافي شهري هم توليد ميشود. گبه نقشه ندارد و طرحهايش ذهني است؛ يعني بافنده، براساس ذهن خود يا منظرهاي كه ميبيند، نقش حيوان، آدم و درخت يا حتي اشكال هندسي را ميبافد. اندازه گبه معمولا از يك و نيم تا چهار و نيم متر است و بزرگتر از اين متراژ را تقريبا نميتوانيد در بازار پيدا كنيد.
گبه به دليل داشتن پرز كلفت و بافت درشت آن، فرش سنگيني است و چون گرههايش هم شل بافته ميشود، داراي پرزهاي نرم است. از اواسط دهه 1370 به خاطر سوژه شدن گبه در چند فيلم سينمايي، تب گبه بازار را گرفت و قيمت آن حتي از بعضي قاليهاي كاشان و اراك گرانتر شد اما بعد از طي آن دوره، در حال حاضر تب گبه سرد شده و قيمتش به حالت تعادل رسيده است. در ضمن يكي از هنريترين انواع گبه، گبهاي است كه پرز آن از پشم گوسفند تهيه شده باشد؛ يعني بافنده با پشم گوسفند تابيدهشدهاي كه رنگ نشده باشد، گبه را بافته باشد. اين نوع گبه در برابر رطوبت بسيار مقاوم است و تابش مستقيم آفتاب منجر به تغيير رنگ آن نميشود و البته خيلي هم زيباست.
و چند نمونه پیشنهادی از طرحهای حاضر
?اگر یک قالی ریز بافت و هنری میخواهید که کف خانه شما را مثل یک باغ گل نمایان کند، میتوانید قالی لچک ترنج یا شکارگاه تبریز، قم، اصفهان تهیه کنید و همچنین ریزماهی خوی و مرند نیز میتواند پیشنهاد خوبی برای شما باشد. به علت شلوغ بودن این طرحها در محیطی با وسعت بزرگ جلوه خوبی خواهند داشت.
? اگر دنبال قالیهایی با نقوش روستایی و ایلیاتی هستید میتوانید از طرحهای استانهای فارس، خراسان شمالی، کردستان و گلستان در منزل خود استفاده نمایید، بعضی از این نوع طرحها به دلیل درشت بافی، ارزان هم هستند.
?اگر میخواهید منزلتان با فرشهای ساده تزیین شود و فضای آرام بخشی را در خانه به وجود آورید به سراغ قالیهای کویری کرمان و اردکان بروید. زمینه این قالیها مثل طبیعت کویر به رنگهای شتری، خاکستری و کرم است.
? اگر دنبال طرحهای مدرنی هستید که به مبل اسپورتتان بیاید یکی از طرحهای هندسی(خشتی، قاب قابی، میناخانی، بته جقه)اصفهان، کاشان یا اراک را میتوان پیشنهاد نمود.
? اگر دنبال قالیهای خیلی ارزان هستید میتوانید طرحهای ریزماهی، محرابی و لچک ترنج استانهای همدان، کاشان و زنجان را خریداری کنید که از پشم کلفت بافته میشود و همان فرش خرسک است.
? اگر خواهان طرح لچک ترنج سنتی اما در قالب شکسته و روستایی هستید میتوانید از مناطق تبریز از جمله فرشهای اهر، هریس، آذر شهرو… با قیمتی مناسب تهیه نمایید.
?نکته:
طرحهای کف ساده به قالی که زمینه اطراف لچک ترنج آن خالی از هر نوع نقشی است.محرمات و قاب قرآنی نیز از نوع کف ساده میباشد.
?نکته:
خرسك از اقسام فرش دستباف گره بافته و نوع هنري خاص و جزء قالي و قاليچه بوده، بافتي همچون قالي دارد و پشم در پشم بافته مي شود.
وجه تمايز آن با قالي استفاده از زمينه اي تقريبا يكدست، رنگهاي زلال در آن نسبت به رنگهاي غليظ غالب بوده و تركيب ساختار اصلي آن قرينه بودن عمودي و افقي طرحهاي هندسي مثلث و لوزي و خطوط شكسته است.
اين دستبافته بنا بر گفته افراد مسن كه نزدیک به واقعيت است به طور عمده در گذشته به عنوان زير انداز(فرش) و بعضا در زمستانهاي سرد به عنوان رو انداز و گرمابخش مورد استفاده قرار می گرفت و همانند خرسكهاي امروزي ريشه ها را در سر وته رها نمي كردند تا مزاحم صورت شود.
مامفورد نويسنده كتاب فرشهاي مشرق زمين درباره فرش خرسک مي گويد: اينها چيزي جز لحافهاي ضخيم نيست كه براي پوشش و روانداز بافته اند اما تنوع بازار فرش آنها را به فرش گستردني مبدل ساخته است.