به جرات میتوان گفت که طرحهای فرش ایرانی در دنیا بی نظیر است و قالی با خون هر ایرانی عجین شده است. تکمیل و تعالی نقشه فرش ایرانی به مرور زمان صورت گرفته و بنابر شواهد تاریخی، قالیهای ایران تا حدود 450 سال پیش مقارن سلطنت شاه‌طهماسب با طرحهای هندسی بافته میشدند و شاید تا حدودی به تحقیق میتوان گفت که تنهــا بعد از این زمان بود که طرحهایی با خطوط منحنی و دوار در نقش فرش ایرانی وارد شــد و در این زمان، هنر قالی مانند دیگر هنرهای زیبا به حد کمال خود رسید.
هنگام بحث درباره طراحان نقش فرش ایرانی اگر از گذشــته‌های بسیار دور عهد صفوی که تنها نام انگشت‌شــمار تنی چند از این هنرمندان ازجمله رضا عباسی، میرک و سلطان محمد تبریزی بر صفحات تاریخ هنر ایران باقیمانده است، بگذریم و ادامه مبحث را با گذشتن از یک فضای خالی تاریخی به دوره پایانی عهد قاجاریه کشــانده و تاریخ نقش قالی را از زمان نقاش بزرگ کرمان محســن خان شروع کرده و به زمان حال برسانیم، به نام بسیاری از هنرمندان نقش قالی و تذهیــب برمیخوریم که حاصل تخیل و قدرت نقش آفرینی هنر قالیبافی ایران جلوه ابدی بخشیده‌اند.
فرش ایرانی در مناطق مختلف
فرش اصفهان
این شهر به پشتوانه فرهنگ عظیم گذشته و هنرمندان اهل ذوق خود در تمامی شاخه های هنری اعم از معماری، نقاشی، خطاطی، صنایع دستی، ادبیات و موسیقی از منزلتی والا برخوردار است .
در میان آثار هنری اصفهان فرش دستباف با داشتن ارزشهایی با هویت و منحصر به فرد به عنوان سفیر هنر ایران زیبایی ها و ظرافت‌های هنر این شهر را به جهانیان عرضه میدارد. قالیبافی اصفهان سبک شهری آن حداقل از زمان تیموریان سابقه ای ۵۰۰ ساله داشته و اکنون نیز از مراکز مهم قالیبافی کشور است.
بسیاری از فرشهای قدیمی ایرانی موجود در موزه های دنیا و مجموعه داران شخصی مربوط به اصفهان است. شاید بتوان گفت بافت قالی در کارگاههای متمرکز از زمان صفویه در اصفهان شروع شده است.
باید توجه داشت غنی ترین منابع طرح و نقش اصیل فرش ایرانی در آثار تاریخی شهر اصفهان وجود دارد و طراحان اصفهانی از این گنجینه به خوبی بهره گرفته و در آثار خود به نوعی مطرح کرده اند. محمد جواد نصیری در کتاب فرش ایران به نقل از دکتر تقی بهرامی نوشته است: در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قالیبافی اندکی در اصفهان وجود داشته است. شاید بتوان گفت به علت درآمد خوب ابریشم بافی، شالبافی و بافت پارچه های پنبه ای کمتر به قالیبافی توجه شده است.بعدها کم‌کم با توسعه ماشین آلات پارچه بافی بافت پارچه های پنبه ای، شالبافی و ابریشم بافی از رونق افتاده و دوباره قالیبافی اوج میگیرد.
خانواده های احمد بیگ، مجنونی، عبدالرحیم شورشی، حاج مهدی خان، صفدرزاده، استاد حاج مصورالملک، استاد موحدیان عطار، حاج میرزا امامی و عبدالصمد بزرگ زاده در جهت رونق مجدد فرش اصفهان تلاش خوبی داشته اند.
واما در زمینه طراحی قالی اصفهان بی‌تردید باید ابتدا به نام عیســی بهادری اشاره کرد. او پس از اتمام مدرسه کمال الملک، سال 1315 به سرپرستی هنرستان هنرهای زیبا اصفهان برگزیده شــد؛ به مدت 30 سال در این سمت شاگردان زیادی را در همه رشــته‌های هنرهای تزئینی به‌ویژه در نقاشــی و تذهیب ونقش قالی تربیت کرد و طرحهای بسیار جالبی را به مجموعه طرحهای ایرانی افزود؛ جواد رســتم شیرازی، پورصفا، هوشنگ جزی‌زاده، محمود فرشچیان و جعفرقلی دادخواه همگی از دانش‌آموختگان این هنرســتان و از شــاگردان و همکاران او بودند.
احمد ارچنگ متولد 1293 شمســی هنرمند برجســته دیگری است که از او طرحهای چشم‌نواز و زیبایی در نقش قالیبافی مانده است؛ شاگردان با استعداد این هنرمند به نامهای عباس کرباسیون و رحمت‌الله شادمان در ادامه کار استاد هم‌اکنون به کار طراحی در اصفهان اشتغال دارند؛ جعفر رشتیان، طراح معروف دیگری در اصفهان که تا چندی پیــش در قید حیات بود، در زمینة طرحهای منظره ای نمونه‌های بسیار با
ارزشی از خود بر جای گذاشت. نمیتوان از نقش قالی اصفهان صحبت کرد و به نام حسین مصور الملکی متولد 1270 شمسی از نقاشان مشهور نقش قالی اصفهان اشاره نکرد.
فرش تبریز
یکی از مهمترین صنایع دستی شهر تبریز قالیبافی است و در این زمینه شهرت جهانی دارد. فرشبافی در تبریز از قبل از دوران صفویه آغاز شده و یکی از قدیمیترین و معروفترین مراکز بافت فرشهای دستباف
در دنیا به شمار می آمده و امروزه نیز مورد توجه تاجران خارجی میباشد.
اوایل فرشها در قالب طرحهای روستایی با رجشمار پایین بافته میشده که به مرور زمان با رشد و ترقی فرش و قالیبافی تا ۱۱۰ رج افزایش پیدا کرده و همچنین به هنر درباری مبدل گشته است. از مناطق مهم قالیبافی در محدوده آذربایجان شرقی میتوان به: تبریز، مرند، مراغه، اهر، هریس، بخشایش و خوی اشاره نمود که هر کدام از این مناطق خود خاستگاه سبکی خاص در طراحی و رنگبندی در قالیبافی میباشند. در موزه های دنیا فرشهای بسیار زیبایی از تبریز وجود دارد که بیشترین آنها مربوط به دوره صفویه و قاجاریه میباشد.
همانطورکه در تاریخ فرشبافی نیز ثبت شده، صادرات فرش ایران توسط بازرگانان تبریز به صورت جدی شروع شده و آنان با صدور فرشهای کهنه و سپس با ایجاد کارگاههای قالیبافی و بافتن فرشهای صادراتی طبق سلائق اروپا و امریکا اقدام کرده اند. قالیهای بافته شده در کارگاههای متمرکز به لحاظ نو بودن و داشتن رنگهای تندو متضاد باعث کاهش صادرات گردید. بازرگانان برای اینکه فرشهای نو کهنه نما شود دست به آزمایشات متعددی زدند. گاه فرش را در آفتاب پهن کرده و یا با آب شسته و زمانی زیرپای عابرین در معابر انداخته و گاهی آن را با چوبک و خاکستر شسته که این نوع شستشو نتیجه لازم را در برداشت و دلیلش این بود که خاکستر خاصیت قلیایی دارد.
تبریزیها با به کار گیری رنگها و طرحهای جدید توانسته اند طرفداران زیادی داشته باشند، به طور کلی طرح و رنگ فرشهای تبریز از تنوع زیادی برخوردار است.
یکی از طرحهای فرش تبریز در گذشته بسیار مورد استقبال مردم قرار گرفت، چهارفصل بود که دارای جزئیات فراوانی است و زندگی کشاورزان را در چهارفصل به نمایش میگذارد به صورتی که به ۴ قسمت بهار، تابستان، پائیز و زمستان تقسیم میشود.
گفتنی ست مقدار بسیاری از فرشهای ترنجدار که در ابتدای قرن ۱۶ میلادی بافته شده اند از نقوش طرحهایی نظیر حیوانات و انسانهای و نقشهای اسلیمی بهره گرفته اند که در کارگاههای قالیبافی تبریز انجام گرفته است. اوج هنر قالیبافی تبریز متعلق به قرن ۱۲ تا ۱۶ میلادی بوده که در قرن ۱۴ میلادی مصادف با عصر طلایی و شکوفایی فرش ایران کارگاههای بسیاری گشایش یافت. طرحها در آن زمان تلفیقی از نقاشیهای دلنواز مینیاتوری و بافت فرش بود که توسط هنرمندان خوش ذوق باهارمونی بی نظیرطرح و رنگ انجام میگرفت.
شــهر تبریز میراث‌دار نگارگری مکتب تبریز است که خود همواره به‌عنوان نوآورترین شــهر در طراحی قالی جهان مطرح بوده اســت. تبریز از ســویی به‌واســطه قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم و ارتباط با کشورهای اروپایی و از سویی جسارت طراحان در ابداع
فرمها و رنگ‌آمیزیهای جدید از ویژگیهای منحصربه‌فردی برخوردار است.
از قدیمی‌ها رســام ارژنگــی و میر مصور، مینیاتوریســت و نقاش قالی و از بنیانگذاران مدرســه صنایع مســتظرفه تبریز بوده‌اند. همچنین از اســتادان درگذشته میتوان به حبیب‌الله امین افشار و محمدتقی خیابانی، ابراهیم رضایی، ابوالقاسم اماقانی، قلی نامی و اکبر برگی اشاره کرد و ازهنرمندان دوران معاصر رضا اسکندری، غلام‌حسین خیابانی و محمدحسین بنام را میتوان نام برد که هرکدام با ذوق و
کوشــش فراوان سعی دارند، برگ جدیدی بر دفتر طرحهای جاودانی قالی ایران بیفزایند.
فرش کرمان
تاریخ کرمان به پادشاهان ساسانی میرسد و از مراکز فرهنگی، هنری و تاریخی ایران به شمار میرود. قالیبافی در کرمان راور، رفسنجان، ماهان و جویبار از قدیم الایام رواج داشته است. سفرنامه شاهان و
تاریخ عالم آراء عباسی بیانگر این مطلب است که در زمان صفویه کرمان یکی از مراکز مهم قالیبافی کشور بوده است.در مورد فرش کرمان در عهد قاجار گفته شده است، مقارن با افت صنعت شالبافی و
در مقابل رونق روزافزون قالیهای کرمانی بیشتر هنرمندان و نیروهای بافنده کارگاههای شالبافی به کارگاههای قالیبافی جذب شده و شروع کار هنرمندانی مانند محسن خان شاهرخی در حوزه طراحی
فرش کرمان و بافت بته ترمه در قالی کرمان رایج میشود.
در زمان حکمرانی بهجت الملک، علاالملک و رکن الدوله از حاکمان کرمان در دوره قاجاریه که به تولید و تجارت فرش علایق زیادی داشته اند، توجه آنها به گرته برداری از قالیهای قدیم و اصیل کرمان و بافت آنها و احیای طرحهای گذشته باعث رونق اینگونه قالیها گردیده اند.
سرسلسله نقاشان بزرگ ایران، محســن خان نقاش معروف کرمانی است، متولد ســال 1211 شمسی و متوفی سال 1290 شمســی؛ فرزند این هنرمند بزرگ حســن‌خان یکی از طراحان نام‌آور و برجسته نقش قالی است. شاگردان حســن‌خان به ترتیب عبارتند از: زمان‌خان، احمــد علیخان کربلایی، اکبر فدایی، کاشــی نقاش، حاج محمد جعفر، عزیزالله بهارستانی، رضا بهره‌مند و حســین رسولی راوری که هرکدام از آنها با ابداع نقشهای جدید و دلفریب هنر نقش قالی را در خطه کرمان به اوج کمال خود رسانیدند.
در نسل سوم نقاشان کرمانی به نامهای محمدعلی شاهرخی پسر حسن‌خان، اکبر بهارســتانی فرزند عزیزالله بهارستانی، عباس سروری، احمد کیوان، علی صوتی و حسین واعظی برمیخوریم.
?محمد ارجمند فرزند جعفر ملقب به سلطان قالی (۱۲۷۶- ۱۳۴۷)یکی از معروف ترین قالیبافان کرمانی بود که درکرمان زاده شد. وی در کودکی در قالیباف خانه‌ها و کارگاههای نقشه کشی به شاگردی پرداخت و در سنین نوجوانی خود شخصا به بافت قالی اقدام کرد.
در بعضی از فرشهای او نام محمد بن جعفر بافته شده‌است. محمد بن جعفر در حدود سی سالگی نام خانوادگی ارجمند را برای خود انتخاب کرد. از این پس نام ارجمند در تعدادی از بافته‌های او دیده میشود. محمد ارجمند در سال‌های آخر عمر به دلیل شهرت قالی‌هایش در بازار ایالات متحده امریکا به عنوان سلطان فرش ایران خطاب میشد.
تعدادی از قالیهای بافت او در موزه سعد آباد تهران به چشم می‌خورد.
فرش کاشان
با دقت در متون تاریخی و سفرنامه های جهانگردان، نشانه های بسیاری از سوابق تاریخی کاشان به عنوان تولید کننده پارچه های گرانبها بدست آمده است.
امروزه بافندگان کاشان را باید وارث بافندگان پارچه ها و منسوجات گلابتون و انواع مخمل یا اطلس دوزی و تافته هایی دانست که سالها با نام پارچه های هرمزی، نام ایران را در دورترین نقاط دنیا به سر زبانها
جاری می‌ساختند. مقارن با اوج گیری رنسانس در اروپا، در کاشان عصر صفوی قالیهایی تولید میگردید که بخاطر زیبایی افسانه ایشان امروز موجب شکوه و افتخار موزه ها و کلکسیونهای بزرگ شخصی میباشند.
نوشته های اسنادی قرن ۱۷ و ۱۸ میلادی تصریح میکنند که کاشان مرکز بافت قالی درباری بوده و توسط شاه عباس کبیر بنیان گذاشته شده است و قالیهای ابریشمین نقره باف و زرباف که به نام قالی شاه عباس معروف است به این محل نسبت داده میشود.
قدیمیترین فرشها متعلق به کاشان برمیگردد به فرشهایی که در قرن ۱۱ هجری بافته شده است. این فرشها عموما دارای طرحهای گرفت و گیر و شکارگاه هستند. گروهی دیگر فرشهای پولونزی یا لهستانی هستند که تعدادی از آنها در کاشان بافته شده اند و اغلب داری رنگبندی سفارشی میباشند.
کاشان با تولیدات قالی، که امروزه مایه افتخار موزه ها و مجموعه های شخصی است نقش بسزایی در تجدد حیات هنری ایران داشته است.
در دفتر طراحان بزرگ و صاحب ســبک کاشــان در 110 ســال اخیر، ابتدا به نام رضا صانعی میرســید، رضاخان که از پیشکســوتان هنرمند نقش قالی است، برمیخوریم. این هنرمند نامدار ســال 1265 شمسی در شهر کاشان متولد شد. او مانند: سایر هنرمندان هم عصر خود، نقاشی و طراحی را نزد میرزا احمد و برادرش میرزا علی‌اکبر آموخت و خیلی زود خود به مرحله اســتادی رســید. آثار او بیشتر به‌صورت دورنما و پرتره است. همکار و داماد او میرزا نصرالله صانعی نقاشزاده نیز از استادان فن نقش قالی است که بیشتر در سبک کلاسیک کار میکرده است. دبیرالصنایع، آقا رضا وفا و میرزا عباس صنیعی نیز از اســتادان فن هستند و هنر نقاشی قالی کاشان به مقیاس زیاد، مدیون ذوق و نوآوری و خالقیت هنری آنان اســت؛ محمد و نظام افسری، دو تن از اعضای خانواده هنرمند افسری در
کاشــان هستند که در رشته نقش قالی به مرحله استادی رسیدند؛ کارهای این دو نقاش چیره دست بیشتر در مایه طرحهای طبیعت و صورت سازی است. در یادآوری سایر هنرمندان صاحب شهرت این رشته، باید به نامهای “محمدصنیعی”، فرزنــد میرزا عباس صنیعی و “مرتضی درویش” و بلاخره “ســید محســن صانعی” فرزند رضا صانعی که در شهر مشــهد به کار طراحی قالی اشتغال دارد، اشاره شود.
فرش مشهد
یکی از با ارزشترین صنایع دستی خراسان رضوی قالیبافی است، تاریخ دقیقی از شروع بافت فرش در مشهد وجود ندارد اما محققان نزدیک به ۱۵۰ سال تخمین زده اند. رونق و شکوفایی فرشهای مشهد مصادف با زمانی است که تجار تبریزی برای رواج و وسعت
بخشیدن صادرات فرش دستباف آغاز به گشایش کارگاههای معطوف به قالیبافی در بعضی از شهرها و روستاهای مناطق مختلف ایران نمودند. فرشهای بافت مشهد در یک بازه زمانی به درجه ای از محبوبیت دست پیدا کردند که به تعجیل به بسیاری از کشورهای خارجی صادر گردید، امامتاسفانه طولی نکشید که با افت هنگفتی مواجه شد. کاهش چشمگیر صادرات فرش مشهد به این دلیل بود که تارو پودهای بکار گرفته شده دراین فرشها برای درخشندگی بیشتررنگها به حدی صیقل داده میشدند که موجب کسر عمرشان میشد، همین عامل تصویر ناپسندی از فرشهای مشهد در ذهن همگان ایجاد کرد.
از طراحان مشهور و قدیمی مشــهد میتوان از “عبدالحمید صنعت نگار” متولد 1287 شمســی نام برد که طراح نقشه بسیاری از قالیهای بافته‌شده در کارگاه عمو اوغلی بوده است، “علی‌اکبر طرح‌چی”، فرزند عباس طرح‌چی معروف به نگارنده نیز از طراحان قدیمی و پر ســابقه مشــهد است؛ از نسل
جوانتر “محمدحســین فخرالواعظین مهدوی” متولد 1310 شمسی، فرزند شیخ عبدالکریم فخرالواعظین مهدوی، طراح و نقاش قدیمی کرمانی و “احمد بهبودی” و “حســین شهیدی‌نژاد” هستند که در گروه هنرمندان کارگاههای قالیبافی آســتان قدس رضوی و شرکت ســهامی فرش ایران قرار داشته و فعالیت دارند.
